به مناسبت روز بزرگداشت عمر خیام (۱۱۲۳-۱۰۴۸) ریاضیدان، ستاره شناس و شاعربزرگ ایران، جامعه‌ی ایرانیان در آلمان مصاحبه‌ی زیر را با دکتر محمود فلکی، نویسنده‌ی ایرانی-آلمانی و مؤلف کتاب “آیین خرد و شادی (نگاهی به جهان بینی خیام)” انجام داده است:
۱– عمر خیام به عنوان ریاضیدان، ستاره شناس و شاعر شناخته می شود. این مباحث چه ارتباطی با هم دارند؟
– خیام در زمان خود بیشتر به عنوان یک ریاضیدان شناخته می‌شد. او در رصدخانه‌ی سلطنتیِ سلطان ملک‌شاه سلجوقی به عنوان یک ستاره شناس و منجم کار می کرد، اما به طالع بینی و تاثیر صور فلکی بر سرنوشت مردم باور نداشت.
رباعیات خیام نه در زمان حیاتش، بلکه پس از درگذشت او منتشرشدند؛ چرا که او به عنوان یک آزاداندیش شک‌گرا، از آن هراس داشت که از سوی واپسگرایان و روحانیت مرتجع به کافربودن متهم شود. او احتمالاً شعر خود را فقط در حلقه‌ی دوستان بسیار نزدیک و هم‌فکرش ارائه داده است.
هدف او سرودن شعر به عنوان یک شاعر کلاسیک نبود. برای او این رباعیات (کوتاه ترین فرم شعر پارسی) وسیله‌ای برای ارائه‌ی اندیشه‌هایش، نگرش شک گرایانه‌اش و جستجوی لذات دنیوی و نفسانی بود.
خیام در زمان حیاتش به عنوان شاعر شناخته نمی‌شد. حدود یک قرن بعد، هنگامی که تعدادی از رباعیات وی منتشر شد، برخی از متفکران و شاعران از او آگاهی یافتند و وی به‌تدریج به عنوان شاعر شناخته شد.
بین کار علمی خیام و شعر او ارتباط و تاثیر متقابلِ ویژه‌ای وجود دارد. او به عنوان یک دانشمند، می‌بایستی درباره‌ی پدیده‌های طبیعی با دیدگاه منطقی پژوهش و آنها را با دقت یک ریاضیدان بیان کند. وی تحت تأثیر فلسفه‌ی یونان موفق می‌شود این نگره را به هستی شناسی تعمیم دهد. او براین پایه، برخی از پدیده‌های طبیعی را نه با کمک افسانه‌ها و اساطیرِ مذهبی، بلکه با اندیشه‌های منطقی بیان میکند و انحصار تفسیر دینیِ آفرینش جهان را زیر سوال می برد.
به‌مثل، می سراید:
“خیام که گفت دوزخی خواهد بود؟
که رفت به دوزخ و که آمد ز بهشت؟”
باید دانست که در زمان حیات خیام و مدت‌ها پس از آن، آموزش علم و فلسفه، به ویژه فلسفه‌ی یونانی، ممنوع بود.او برای آنکه امکان حمله را از سوی روحانیون و صوفیان خنثی کند، جهان بینی خود را، مانند سایر آثار منتشر شده‌ی خود، نه به نثر، بلکه در قالب شعر، تقریبأ نوعی گزین‌گویه، بیان داشت، بی‌آنکه آنها را منتشر کند.
۲- چه بخشهایی از افکار و بینش خیام در غرب کمتر ارائه شده است یا اصلاً ارائه نشده است؟
– با آغاز عصر روشنگری در غرب، دانشمندان، به ویژه فلاسفه، می خواستند پدیده‌ها و حوادث طبیعی را عقلایی و منطقی تبیین کنند. در چنین شرایطی، خیام به عنوان ریاضی‌دانی که “رساله‌ی جبر”ش پیشتر در زمانی طولانی مطرح بود، دوباره کشف شد؛ ریاضی‌دانی که حل معادلات درجه ۲ و 3 و مثلث پاسکال را در اوایل قرن ۱۱ میلادی کشف کرده بود. اما در روند پیشرفت بیشتر ریاضیات مدرن، خیام به تدریج به فراموشی سپرده شد.
سالها بعد در اواسط سده‌ی نوزدهم که شاعر رمانتیک انگلیسی، ادوارد فیتز جرالد، رباعیات خیام را به زبانی همه فهم به انگلیسی ترجمه کرد، خیام در غرب به ویژه در کشورهای انگلیسی زبان به عنوان یک شاعر شناخته شد.
در آلمان برخی از رباعیاتش در سال ۱۸۱۸ توسط هامرپورگشتال به آلمانی ترجمه شد. سال 1827 فریدریش روکرت چند رباعی خیام را به آلمانی برگرداند. در آن زمان خیام مانند سایر شاعران ایرانی شناخته شده نبود. حتا در “دیوان غربی-شرقی” گوته (چاپ اول ۱۸۱۹) هیچ اشاره‌ای به خیام نشده است، اگرچه گوته غیر از حافظ ادیبان دیگر ایران را می شناخت، خصوصاً “هفت ستاره” شعر پارسی (حافظ، فردوسی، نظامی، مولانا، سعدی، انوری و جامی) را در دیوانش مطرح و از شعر آنها استفاده کرده است. گوته شعر فارسی را چنان ستایش میکند که گویی او در این شعر، تصور آرمانی‌اش از هنر شعر را تحقق یافته می‌بیند. او می‌نویسد: “باروری و چند‌سویه‌گی شعر پارسی از گستردگی عظیم جهان خارج و ثروت بی‌پایان آن سرچشمه می‌گیرد.” با اینهمه، او حتی یک کلمه در مورد خیام نگفته است. امروزه نیز خیام در جهان انگلیسی زبان‌ها بیشتر از سایر کشورهای غربی شناخته شده است.
۳- شهرت خیام بیشتر به خاطر رباعیاتش است. اگر او رباعیات را نمی نوشت، آیا ما او را به عنوان یک ریاضیدان و ستاره شناس می شناختیم؟
– نه! اگرچه او و همكارانش به دستور سلطان ملک‌شاه تقویم شمسی را، كه تقویم کنونی ایران بر اساس آن بنا شده، تدوین کرد و راه حل‌های ریاضی وی شهرت جهانی داشتند، اما هم اكنون از نظر تاریخی و همانطور كه قبلاً گفته شد، توسط ریاضیات جدید منسوخ شده است.
محتوای تقریباً ۸۰ رباعی او هنوز به روز است و نه تنها به اعتبار جهانشمولی انتخاب موضوعات انسانی‌اش، بلکه برای انتخاب سبک و ظرافت زبان در رباعیاتش بسیار برجسته است.
۴- خیام برای شما چه معنایی دارد؟
– به گمانم امروزه رباعیات خیام هرگز تا این حد روزآمد (اکتوئل) نبوده. با توجه به گرایش روزافزون مردم در سراسر جهان در روی آوری به اسطوره‌های مذهبی و همچنین تجدید حیات اسلام گرایان، جهان بینی خیام آنجا اهمیت می یابد که در برابر خرافات و تعصب ایستادگی می کند و مروج رواداری، خردورزی و لذت بردن از جسم و نفس است. با همین انگیزه است که من کتابی در مورد “جهان بینی خیام” نوشته ام.
۵- در پایان لطفا یک جمله یا یک رباعی از خیام نقل کنید!
می‌خور که فلک بهرِ هلاک من و تو
قصدی دارد به جانِ پاک من و تو
در سبزه نشین و میِ روشن می‌خور
کاین سبزه بسی دَمَد ز خاک من و تو
